شیوه‌های نوین مدیریت منبع آبی چگونه است؟
۰۷:۰۲ – ۰۳ شهريور ۱۴۰۴
باشگاه خبرنگاران جوان – شیما کبیری کارشناس و پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست، با اشاره به دلایل شکل‌گیری بحران منابع آبی در کشور گفت: چند عامل مهم در پررنگ شدن مسئله بحران در کشور نقش داشته‌اند. یکی از آنها قانون صدور پروانه بهره‌برداری برای چاه‌های غیرمجاز در سال‌های ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ بود. این قانون باعث شد افراد به امید دریافت پروانه اقدام به حفر چاه‌های غیرمجاز کنند و عملاً یک کار غلط، شکل قانونی به خود گرفت. در نتیجه هم تعداد چاه‌های غیرمجاز افزایش یافت و هم برداشت از چاه‌های مجاز شدت گرفت.
به گفته وی صدور این مصوبه در سال ۱۳۸۹ موجب شد، برای همه چاه‌هایی که سال ۱۳۸۵ حفر شدند پروانه قانونی صادر شود و براساس آن مصوبه وزارت نیرو موظف شد ضمن اطلاع رسانی فراگیر و مؤثر به ذی نفعان، طی دو سال تمام پس از ابلاغ این قانون، برای کلیه چاه‌های آب کشاورزی فعّال فاقد پروانه واقع در کلیه دشت‌های کشور که قبل از پایان سال ۱۳۸۵ هجری شمسی حفر و توسط وزارت نیرو و دستگاه‌های تابعه استانی شناسایی شده باشند و براساس ظرفیت آبی دشت مرتبط، و با رعایت حریم چاه‌های مجاز و عدم اضرار به دیگران و عموم مشروط به اجراء آبیاری تحت فشار توسط متقاضی پروانه بهره برداری صادر نماید.
به گفته این کارشناس و پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست، ایران و دشت‌های کشور عملاً به یک آبکش تبدیل شده‌اند. ما پس‌انداز آبی خود را که طی سال‌ها در آبخوان‌ها جمع شده بود، به‌طور کامل مصرف کردیم و همین امر بحران آبخوان‌ها را رقم زد. این بحران تنها به یکی دو سال اخیر محدود نمی‌شود، بلکه بیش از ۱۰ سال است که این موضوع مطرح است.
رئیس کمیته منطقه‌ای آبیاری و زهکشی قزوین در ادامه با اشاره به رویکرد نادرست در مدیریت منابع آبی گفت: تصمیم‌گیری‌ها باید بر مبنای اصول هیدرولوژیک و حوضه‌های آبریز باشد، اما متأسفانه مدیریت منابع آب در ایران بر اساس مرز‌های سیاسی انجام شد. هر استان برای خود تصمیم‌گیری کرد، در حالی‌که بسیاری از استان‌ها در چند حوضه آبریز قرار دارند. به همین دلیل، تصمیمات علمی و فنی جای خود را به تصمیمات سیاسی دادند.
زخم خوردن از توسعه نادرست
این کارشناس با بیان اینکه کشاورزی نیز یکی از عوامل تشدید بحران بوده است، اظهار کرد: پس از زلزله سال ۱۳۴۱ در بوئین زهرای قزوین، مطالعاتی انجام شد که نشان می‌داد این دشت ظرفیت بالایی برای کشاورزی دارد. اما توسعه نادرست و بی‌ضابطه کشاورزی، به‌ویژه با شعار خودکفایی، فشار سنگینی بر منابع وارد کرد. در کنار آن، رشد جمعیت و استقرار صنایع سنگین مانند فولاد در قزوین، که اساساً نباید در فلات مرکزی احداث می‌شد، منجر به تخلیه شدید آب‌های زیرزمینی و افزایش شوری و سختی آب شد.
دگرگونی تالاب‌ها به کانون‌های ریزگرد
وی با اشاره به وضعیت جنوب و جنوب شرق قزوین گفت: تالاب الله‌آباد در گذشته اساساً یک شوره‌زار بود که سیلاب‌های فصلی وارد آن می‌شد و آب زیرزمینی را تغذیه می‌کرد. اما حفر گسترده چاه‌های غیرمجاز، تغییرات اقلیمی و مدیریت غلط، این منطقه را به کانون ریزگرد تبدیل کرده است. در این محدوده باید گیاهانی متناسب با شوره‌زار کشت شود تا از تشکیل کانون ریزگرد جلوگیری شود. برای این منظور یکی دیگر از راهکار‌ها نیز انتقال پساب شهری تصفیه شده اطراف تالاب به داخل تالاب است.
ضعف در حکمرانی آب و لزوم اصلاح ساختار‌ها
رئیس کمیته منطقه‌ای آبیاری و زهکشی قزوین، تأکید کرد: بسیاری از پروژه‌ها به دلیل اجرا نشدن درست، خود به عامل تخریب تبدیل شدند. برای عبور از این شرایط، ما نیازمند یک اصلاح اساسی در حکمرانی آب هستیم؛ اصلاحی که بر پایه مدیریت مشارکتی و توجه به جوامع محلی باشد. متأسفانه الگوی مدیریت آب از بالا به پایین همچنان غالب است و دستورالعمل‌های ملی بدون توجه به شرایط متفاوت اقلیمی و اجتماعی مناطق تدوین می‌شوند.
حلقه مفقوده مدیریت موفق؛ مشارکت جوامع محلی
وی افزود: مسئله آب فقط به وزارت نیرو مربوط نمی‌شود. جهاد کشاورزی، صنعت، بهداشت و حتی دانشگاه‌های علوم پزشکی نیز درگیر هستند. اگر این حلقه‌ها به هم متصل نشوند، مدیریت موفقی شکل نخواهد گرفت. حلقه اصلی اتصال همه اینها بعد اجتماعی است؛ بعدی که سال‌ها نادیده گرفته‌ایم. کشاورزان و صنعتگران که ذی‌نفعان اصلی هستند، در تصمیم‌گیری‌ها حضور ندارند، در حالی‌که بسیاری اوقات راهکار‌های عملی‌تر و بهتری از دستگاه‌های دولتی ارائه می‌دهند.
موفقیت زنان در مدیریت آب؛ این نقش را پر رنگ کنید
این کارشناس آب در ادامه گفت: یکی از موضوعات مهمی که باید در حکمرانی نوین آب جدی گرفته شود، پررنگ‌تر کردن نقش زنان است. در بیانیه کنفرانس دوبلین که چهار اصل داشت؛ یکی از اصول عنوان می‌کرد که زنان در زمینه مدیریت آب موفق‌تر و تاثیرگذارترند؛ بار‌ها نیز در بسیاری دیگر از کنفرانس‌های بین‌المللی به نقش موفق زنان در مدیریت آب اشاره شده است و این نقش موثر به ویژه در حوزه تصمیم‌گیری و حکمرانی آب بوده است.
وی در ادامه این مبحث اضافه کرد: اگر به جلسات وزارت نیرو یا مدیران عامل آب منطقه‌ای نگاه کنید، حضور زنان تقریباً صفر است. در حالی که تجربه حضور خانم انصاری نشان داد حتی در مدت کوتاه هم می‌توان اثرگذاری مثبتی داشت. دنیا در این زمینه کامل نیست و چالش‌های خودش را دارد، اما ما از این جریان عقب هستیم. متأسفانه وقتی درباره این موضوع صحبت می‌کنیم، برچسب جنسیت‌زدگی می‌زنند، در حالی‌که ما می‌گوییم مشارکت زن و مرد در کنار هم ضروری است.
این کارشناس آب با اشاره به مطالعات بین‌المللی در حوزه دیپلماسی آب تصریح کرد: مطالعات نشان داده‌اند که حضور زنان در تیم‌های مذاکره موجب افزایش کیفیت گفت‌و‌گو‌ها و توافق‌ها می‌شود. به همین دلیل، در بسیاری از بیانیه‌ها توصیه شده است که در مذاکرات آبی بین کشورها، زنان هم در تیم گفت‌و‌گو حضور داشته باشند. همین موضوع باعث شد انجمن دیپلماسی آب ایران کمیته ویژه‌ای برای زنان تشکیل دهد.
فعالیت‌های بین‌المللی زنان برای مدیریت منابع آب
کبیری ادامه داد: در سطح بین‌المللی، کارگروه ویژه‌ای برای توانمندسازی زنان در مدیریت آب ذیل کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی تشکیل شد که در ایران نیز کمیته ملی آبیاری و زهکشی فعالیت می‌کند. دکتر نرگس ظهرابی، مسئولیت این کارگروه این ویژه است و تاکنون سلسله‌گفت‌و‌گو‌هایی در این زمینه برگزار شده است؛ نخستین جلسه در اردیبهشت‌ماه برگزار و برای جلسه دوم نیز برنامه‌ریزی شد. از این نشست‌ها گزارش‌هایی تهیه و به وزارت نیرو ارسال شده و مشاور زنان و خانواده وزیر نیرو، نیز در جریان این اقدامات قرار گرفته‌اند.
گسترش همکاری‌های منطقه‌ای با محوریت زنان
رئیس کمیته منطقه‌ای آبیاری و زهکشی قزوین افزود: این گفت‌و‌گو‌ها محدود به داخل کشور نیست. به عنوان مثال در تاجیکستان و عراق نیز با زنان فعال در حوزه آب جلساتی برگزار شده است؛ همچنین قرار است در مجمع سالیانه کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی که شهریور امسال در مالزی برگزار می‌شود، کارگاهی تخصصی نیز برای توانمند سازی زنان در حوزه آب برگزار می‌شود که زنان، از جمله زنان ایرانی نیز مقالاتی را ارائه خواهد کرد.
ضرورت حکمرانی نو بر پایه مدیریت مشارکتی
کبیری در پایان تأکید کرد: مجموعه این تجربیات نشان می‌دهد که برای عبور از بحران کنونی باید به سمت یک حکمرانی نو در زمینه آب حرکت کنیم؛ حکمرانی که بر پایه مدیریت مشارکتی باشد، به جوامع محلی توجه کند و نقش زنان را در تمامی سطوح، از مدیریت ملی تا دیپلماسی بین‌المللی، جدی بگیرد. تنها در این صورت است که می‌توانیم امیدی به برون‌رفت از بحران آب داشته باشیم.
منبع: ایسنا
