آموزش‌های آکادمیک، فعالیت‌های جمعیتی را دانش‌بنیان می‌کند
باشگاه خبرنگاران جوان– به گزارش روابط عمومی دبیرخانه ستاد ملی جمعیت، برنامه «سلسله نشست‌های آموزشی دبیرخانه ستاد ملی جمعیت ویژه دبیران ستاد‌های جمعیت دستگاه‌ها» با حضور دکتر مرضیه وحید دستجردی دبیر ستاد ملی جمعیت، معاونان و مدیران ستاد و نمایندگان دستگاه‌ها در سالن دارالفنون دانشگاه علوم پزشکی تهران برگزار شد.
در ابتدای این نشست، دکتر مرضیه وحید دستجردی دبیر ستاد ملی جمعیت ضمن تشکر از حضور اساتید دانشگاه‌ها در رشته‌های جمعیت‌شناسی، جامعه‌شناسی و شخصیت‌شناسی، که از نزدیک دست‌اندرکار حوزه جمعیت هستند، گفت: امیدوارم این سلسله کارگاه‌های آموزشی، کارگاه‌های مفیدی باشد تا دانش جمعیت را با تجربهٔ کار جمعیتی شما در دستگاه‌ها تلفیق کنیم.
وی در ادامه به اهداف و محتوای کارگاه اشاره کرد و افزود: در این کارگاه‌ها درباره مسائل متعدد و مختلف صحبت خواهیم کرد؛ از مفاهیم اساسی و نظریه‌های جمعیتی گرفته تا سایر مباحث. بسیاری از ما در دستگاه‌های مختلف در زمینه مباحث جمعیت تلاش و بر اساس تجربیات و مطالعات خود کار می‌کنیم، اما تقریباً اکثرمان مسائل مربوط به جمعیت‌شناسی را به صورت آکادمیک طی نکرده‌ایم.
وی ادامه داد: این سلسله کارگاه‌ها فرصتی را فراهم می‌آورد تا در کلاس درس دانشگاهی، در بالاترین سطوح، با بهره‌گیری از تجربیات میدانی شما حاضر شویم و بهترین اساتید کشور، مبانی نظری و مفاهیم اساسی از تئوری‌ها تا برخی موارد دیگر را برای ما توضیح دهند.
آموزش‌های دانشگاهی، پایه‌ای برای فعالیت‌های دانش‌بنیان
دستجردی با تأکید بر نقش آموزش در اثربخشی فعالیت‌های جمعیتی گفت: قطعاً این آموزش‌ها و این آگاهی‌ها که در حقیقت کار جمعیتی ما را دانش‌بنیان می‌کند، می‌تواند بسیار بر نحوه فعالیت‌های ما و نتایج مثبت آن تأثیرگذار باشد. بررسی و تفسیر جداول و نمودار‌های جمعیتی، کار جمعیت‌شناسان است. ما تا حدی اینها را می‌دانیم، اما آنچه باید به ما آموزش داده شود، توسط اساتید محقق می‌شود. مواردی مانند مدل‌های پنهان و آشکار سنجش‌های جمعیتی که برای کار در حوزه تبلیغاتی و پژوهشی بسیار مهم هستند، روش‌شناسی تدوین گزارش‌ها، تحلیل‌های جمعیتی و شاخص‌های اساسی جمعیت‌شناسی از جمله موضوعات مهمی است که باید به آنها پرداخته شود.
شاخص‌های جمعیت‌شناسی، چالش جدی سیاست‌گذاری
وی یکی از مهم‌ترین چالش‌ها را «شاخص‌های اساسی جمعیت‌شناسی» عنوان کرد و ادامه داد: متأسفانه به دست آوردن این شاخص‌ها که موضوعی در حوزه جمعیت‌شناسی است، نیازمند زمینه آکادمیک در نظام ثبت و تولید آمارها، تحولات جمعیتی و بررسی شاخص‌هاست. در نهایت باید بتوانیم برای آینده جمعیت خود دیدگاه و نموداری آینده‌پژوهانه داشته باشیم. ما واقعاً نیازمند استفاده از اساتید این رشته هستیم تا هرچه بیشتر کار خود را علمی کنیم.
ضرورت دستیابی به زبان مشترک علمی
دکتر دستجردی در بخش دیگری از سخنان خود به تنوع نظریات در حوزه جمعیت اشاره کرد و گفت: نظریات مختلفی راجع به وضعیت جمعیت در ایران و جهان وجود دارد. شاید هر یک از ما به زبانی خاص صحبت می‌کند، اما امیدواریم در پایان این کارگاه‌ها به یک زبان مشترک علم و دانش برسیم.
وی در پایان با تشکر مجدد از حاضران، به برنامه‌های آینده و همچنین تقارن این جلسه با سالروز آغاز امامت حضرت ولی عصر (عج) اشاره کرد و گفت: امروز سالروز اولین روز امامت آقا امام زمان (عج) است. سلام و درود می‌فرستیم بر ایشان و از
خداوند جهان‌خواران را رسوا کند، از خداوند می‌خواهیم که ما را از منتظران و یاری‌کنندگان حضرت قرار دهد.
دبیر ستاد ملی جمعیت در خاتمه، از حاضران دعوت کرد تا در پایان هر دو یا سه سخنرانی، در بحث جمعی شرکت کنند و نظرات خود را برای بهبود کارگاه‌های آینده ارائه دهند.
تاکید بر ضرورت توجه علمی به پدیده جمعیت/ لزوم ایجاد امکان اثربخشی هوشمندانه در موضوع جمعیت
در ادامه این نشست، دکتر مهدی مالمیر، معاون راهبری، هماهنگی و امور استان‌های ستاد ملی جمعیت بر ضرورت توجه علمی به پدیده جمعیت تأکید کرد.
وی با اشاره به رویکرد تیم مدیریتی جدید ستاد ملی جمعیت گفت: از روزی که مسئولیت جدید را در این حوزه پذیرفتیم، تأکید ما این بوده که موضوع جمعیت همانند سایر پدیده‌های اجتماعی باید با نگاهی علمی مورد توجه قرار گیرد. به گفته او، استفاده از چهارچوب‌ها و قاعده‌مندی‌های علمی، درک ابعاد مسئله جمعیت را آسان‌تر می‌کند و امکان مداخله‌ای هوشمندانه و اثربخش را فراهم می‌سازد.
برگزاری کارگاه‌ها با حضور اساتید برجسته
معاون راهبری، هماهنگی و امور استان‌های ستاد ملی جمعیت با بیان اینکه ایجاد یک زبان مشترک علمی میان دست‌اندرکاران حوزه جمعیت ضروری است، افزود: بر همین اساس، برگزاری سلسله کارگاه‌های آموزشی در دستور کار قرار گرفت. این کارگاه‌ها با هدف ارتقاء دانش جمعیتی و تحلیل سیاستی طراحی شده و به‌صورت متوالی در سه هفته ادامه خواهد داشت.]به گفته دکتر مالمیر، کارگاه اول با عنوان «آشنایی با مفاهیم عمومی و اساسی جمعیتی»، کارگاه دوم «روش‌های تحلیل جمعیتی: شاخص‌های جمعیتی و مراجع آماری» و کارگاه سوم «سیاست‌های جمعیتی و تجربه‌های بین‌المللی و بومی» برگزار خواهد شد.
وی خاطرنشان کرد: در طراحی این کارگاه‌ها تلاش شده است تا در کنار مباحث نظری، به مسائل کاربردی و چالش‌های جاری در سطح ملی و بین‌المللی نیز پرداخته شود. به همین منظور، بخشی از نشست عمدتاً به مباحث مفهومی اختصاص دارد و بخش دیگر بر سیاست‌ها و تجربه‌های عملی متمرکز خواهد بود.
حضور اساتید برجسته دانشگاهی
معاون ستاد ملی جمعیت با قدردانی از اساتیدی که دعوت به همکاری را پذیرفته‌اند، گفت: در این کارگاه‌ها صاحب‌نظران و اساتید شناخته شده دانشگاه‌ها و مراکز علمی معتبر و همچنین مدیران ارشد مرتبط با حوزه جمعیت به عنوان مدرس حضور دارند.
در ادامه، نخستین بخش این نشست، با سخنرانی دکتر رسول صادقی، استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران و رئیس مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور، آغاز شد.
وی در این نشست به «آشنایی با مفاهیم اساسی و نظریه‌های جمعیتی با نگاه ویژه به وضعیت ایران» پرداخت.
مهاجرت و تغییر ترکیب جمعیت
صادقی در بخشی از سخنان خود با اشاره به تحولات جمعیتی در اروپا گفت: در بسیاری از کشور‌های اروپایی رشد جمعیت تنها با مهاجرت حفظ شده است. برای نمونه در نروژ بدون مهاجران رشد جمعیت از ۲۵ درصد به پنج درصد کاهش می‌یابد و در اسپانیا بدون مهاجران با افت ۱۵ درصدی روبه‌رو می‌شویم. این نشان می‌دهد مهاجرت یک مؤلفه کلیدی در تغییر ترکیب جمعیت است.
سه رویکرد اصلی در تحلیل جمعیت
وی در ادامه سه رویکرد تحلیلی را برای بررسی فرایند‌های جمعیتی برشمرد و توضیح داد: رویکرد ساختاری بر تغییرات اقتصادی، رویکرد نهادی بر نقش سازمان‌ها در مدیریت پدیده‌هایی همچون مهاجرت و ازدواج، و رویکرد فرهنگی بر پیامد‌های تغییرات ارزشی در جامعه تأکید دارد؛ بنابراین مسائل جمعیتی تنها با داده و آمار توضیح داده نمی‌شوند بلکه به سیاست‌گذاری‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز گره خورده‌اند.
اهمیت نسل‌های جوان در آینده جمعیت ایران
این استاد دانشگاه با اشاره به وضعیت جمعیت جوان در کشور اظهار داشت: یکی از مزیت‌های ایران، سهم بالای جمعیت زیر ۲۵ سال است. نگرش این نسل به خانواده و فرزندآوری، عامل تعیین‌کننده در تحولات آینده جمعیت خواهد بود. تا سال ۱۴۲۰ بخش بزرگی از این نسل جایگزین نسل‌های فعلی خواهد شد و همین امر می‌تواند ساختار سالمندی کشور را دستخوش تغییر کند. از این‌رو نقش آموزش و نهاد‌های اجتماعی در شکل‌دهی به نگرش نسل‌های جدید بسیار مهم است.
سپس دکتر فاطمه ترابی عضو هیأت علمی دانشگاه تهرا به ارائه مبحث «مهارت بررسی و تفسیر جداول و نمودار‌های جمعیتی» پرداخت.
ضرورت توانمندسازی مدیران در تحلیل داده‌های جمعیتی
وی با تأکید بر اهمیت ارتقای مهارت مدیران اجرایی در فهم داده‌های جمعیتی گفت: شناخت دقیق ساختار جمعیت مبنای سیاست‌گذاری در حوزه‌هایی، چون سلامت، آموزش، اشتغال و خدمات اجتماعی است. تصمیم‌سازی صحیح در این زمینه‌ها مستلزم دسترسی مدیران به داده‌های معتبر و توانایی تحلیل کاربردی آنهاست.
حرکت از داده خام به تحلیل کاربردی
وی خاطرنشان کرد: صرف داشتن داده کافی نیست، بلکه باید این اطلاعات به تحلیل‌های عملیاتی تبدیل شود تا امکان پیش‌بینی روند‌ها و استفاده از فرصت‌ها فراهم گردد. تحلیل جمعیتی نباید تنها در اختیار متخصصان آمار باشد، بلکه مدیران باید بتوانند از این داده‌ها در سیاست‌گذاری‌های کلان بهره بگیرند.
نقش داده‌های جمعیتی در سیاست‌گذاری‌های راهبردی
این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به کاربرد‌های کلیدی داده‌های جمعیتی اظهار داشت: این داده‌ها ابزار طراحی و ارزیابی سیاست‌های عمومی هستند و به برنامه‌ریزی راهبردی، پیش‌بینی روند‌هایی مانند سالمندی و مهاجرت، شناسایی نیاز‌های گروه‌های خاص و هم‌راستایی با اهداف توسعه کمک می‌کنند. ترکیب داده‌های داخلی و بین‌المللی و همکاری با نهاد‌های آماری و دانشگاهی می‌تواند کیفیت تصمیم‌گیری‌های ملی را ارتقا دهد.
پس از پرسش و پاسخ گروهی، دکتر علی اکبر حق‌دوست اپیدمیولوژیست و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان درباره «ابعاد مختلف مدیریت جمعیت» به ایراد سخنرانی پرداخت.
کاهش سریع باروری و پیری جمعیت
حق‌دوست با اشاره به تجربه ایران در یکی از سریع‌ترین کاهش‌های نرخ باروری در جهان گفت: نرخ باروری کل کشور از حدود ۶.۵ فرزند در اوایل دهه ۱۳۶۰ به ۱.۶ فرزند در سال ۱۴۰۲ رسیده است؛ حتی پایین‌تر از سطح جانشینی و کمتر از کشور‌هایی مانند فرانسه. این روند موجب پیر شدن قریب‌الوقوع جمعیت خواهد شد؛ به طوری که سهم سالمندان بالای ۶۵ سال از ۷ درصد فعلی به بیش از ۲۱ درصد در سال ۱۴۵۰ می‌رسد.
فشار بر صندوق‌های بازنشستگی و بسته‌شدن پنجره جمعیتی
وی کاهش نسبت جمعیت در سن کار به سالمندان را زنگ خطری جدی دانست و افزود: نسبت حمایت از سالمندان که در سال ۱۳۹۰ حدود ۱۰ نفر شاغل به ازای هر سالمند بود، تا سال ۱۴۳۰ به کمتر از سه نفر کاهش خواهد یافت و این فشار سنگینی بر صندوق‌های بازنشستگی و بودجه دولت وارد می‌کند. همچنین پنجره جمعیتی ایران که امروز با ۶۸ درصد جمعیت در سن کار فعال است، به سرعت در حال بسته شدن است.
ضرورت مدیریت کلان جمعیت و آینده‌نگری
رئیس پژوهشکده آینده‌پژوهی در سلامت تأکید کرد: مدیریت جمعیت تنها وظیفه دولت نیست؛ مردم و نهاد‌های مدنی نیز باید اقناع شوند. ترکیب مسائل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی وضعیت موجود را شکل داده و راهکار آن داشتن نقشه جامع، منابع پایدار و آینده‌نگری دقیق است. بدون درک درست از روند‌های پیش‌رو نمی‌توان به مدیریت مؤثر جمعیت دست یافت.
سخنران بعدی این برنامه دکتر محسن شتی عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران بود که به موضوع «سالمندان و سلامت جمعیت» پرداخت.
فاصله امید به زندگی و امید به زندگی سالم؛ چالش اصلی سالمندی
شتی با بیان اینکه افزایش طول عمر لزوماً به معنای افزایش سال‌های سالم زندگی نیست، گفت: اگر فاصله میان امید به زندگی و امید به زندگی سالم مدیریت نشود، کشور با بحران‌های جدی در حوزه سالمندی مواجه خواهد شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در تهران امید به زندگی در سن ۶۰ سالگی حدود ۲۷ تا ۲۸ سال است، اما امید به زندگی سالم تنها ۲۰ سال است؛ به این معنا که حدود هفت تا هشت سال از این دوره با بیماری و ناتوانی سپری می‌شود.
سالمندی؛ از فرصت تا تهدید
وی تأکید کرد: تمام نگرانی‌ها از همین فاصله آغاز می‌شود. اگر این فاصله کاهش نیابد، سالمندی از یک فرصت به یک بحران اجتماعی و اقتصادی تبدیل خواهد شد. سالمندی ناموفق و غیر فعال، هزینه‌های سنگینی را بر خانواده‌ها و نظام سلامت تحمیل می‌کند و رضایت از زندگی را کاهش می‌دهد.
لزوم تغییر نگاه به حکمرانی سالمندی
این استاد دانشگاه در پایان خاطرنشان کرد: سیاست‌ها و برنامه‌های مربوط به سالمندی نباید صرفاً به افراد مسن محدود شود، بلکه پرداختن به پیری جمعیت نیازمند رویکرد چرخه زندگی است. ترویج سبک زندگی سالم باید از سنین پایین آغاز شود تا در آینده شاهد پیری سالم و فعال باشیم.
دکتر نسبیه زنجری عضو هیئت علمی دانشگاهعلوم بهزیستی و توانبخشی آخرین سخنران این مراسم بود که موضوع «وضعیت سالمندی جمعیت در ایران: چالش‌ها و سیاست‌ها» را مورد واکاوی قرار داد.
سرعت بی‌سابقه سالمندی در ایران
زنجری با تأکید بر اینکه ایران با شتابی بسیار بیشتر از کشور‌های توسعه‌یافته وارد فاز سالمندی شده است، گفت: در فرانسه ۱۱۴ سال، در سوئد ۸۱ سال و در آمریکا ۷۱ سال طول کشید تا این کشور‌ها به نقطه سالمندی برسند؛ اما ایران این مسیر را تنها طی ۲۰ سال پیموده است. این سرعت بالا در تغییرات هرم سنی، کشور را با چالش‌های جدی‌تری مواجه خواهد کرد.
ورود به فاز‌های سالمندی و فراسالمندی
وی افزود: ایران اکنون با حدود ۹ تا ۱۰ درصد جمعیت سالمند در فاز در حال سالمندی قرار دارد. پیش‌بینی می‌شود بین سال‌های ۱۴۲۰ تا ۱۴۳۵ وارد فاز جامعه سالمند شویم و با عبور از مرز ۲۱ درصد جمعیت بالای ۶۵ سال، وارد مرحله فراسالمندی شویم. برآورد‌ها نشان می‌دهد تا سال ۱۴۳۵ حدود ۲۲ درصد جمعیت ایران سالمند خواهد بود.
ضرورت آمادگی زیرساختی و سیاست‌گذاری
این استاد دانشگاه در پایان هشدار داد: با توجه به شیب تند افزایش میانه سنی و سرعت بالای سالخوردگی جمعیت در ایران، سیاست‌گذاری‌ها و آماده‌سازی زیرساخت‌ها باید پیش از سال ۱۴۲۰ آغاز شود. در غیر این صورت، کشور با بحران‌های جدی در حوزه‌های سلامت، رفاه اجتماعی و اقتصاد روبه‌رو خواهد شد.
شایان ذکر است، این کارگاه با حضور دبیران ستاد‌های جمعیت دستگاه‌های اجرایی و با هدف ارتقای دانش جمعیتی و سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد جمعیتی برگزار شد.
