اندیشکده آمریکایی: اجرای تحریم‌ها، معضل جدی اروپا خواهد بود | ایران قادر به تحمل محاصره اقتصادی است
همشهری آنلاین – گروه سیاسی: اندیشکده خاورمیانه مستقر در واشنگتن در گزارشی با اشاره به اقدام اروپا در فعال کردن سازوکار حل و اختلاف برجام موسوم به مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک، این اقدام را یک قمار بزرگ دانست.
در بخش‌هایی از این گزارش آمده است:
در تاریخ ۲۸ آگوست، بریتانیا، فرانسه و آلمان (معروف به گروه E3) اعلام کردند که مکانیسم «ماشه» را بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل فعال خواهند کرد. این اقدام، فرآیندی ۳۰ روزه را آغاز می‌کند که به احتمال زیاد به احیای کامل تمام تحریم‌های سازمان ملل که در سال ۲۰۱۵ تحت توافق هسته‌ای ایران، موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، لغو شده بودند، منجر خواهد شد. این تصمیم، که بلافاصله از سوی ایالات متحده حمایت شد، نشان‌دهنده تشدید قابل‌توجه تلاش‌های اروپا برای کنترل تهران است، ضمن اینکه نشانه‌ای از تمایل به حفظ هماهنگی نزدیک با واشنگتن و کاهش خطر چرخه جدیدی از درگیری‌هاست.
مخاطرات بی‌سابقه
اهرم فشار اروپا رو به پایان است. در تاریخ ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر)، ظرفیت قانونی گروه E3 برای فعال‌سازی یک‌جانبه مکانیسم ماشه منقضی خواهد شد و اهرم‌های رویه‌ای باقی‌مانده را از بین می‌برد.
تصمیم گروه E3 بلافاصله از سوی واشنگتن مورد حمایت قرار گرفت. مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا، ضمن استقبال از این اقدام، تاکید کرد که ایالات متحده «برای تعامل مستقیم با ایران در راستای دستیابی به راه‌حلی صلح‌آمیز و پایدار برای مسئله هسته‌ای ایران آماده است.» این بیانیه نشان‌دهنده تلاش اروپا برای هماهنگی نزدیک با ایالات متحده است تا هم از بهره‌برداری ایران از شکاف‌های میان آتلانتیک جلوگیری کند و هم اطمینان حاصل شود که افزایش فشار به دور جدیدی از درگیری منجر نمی‌شود.
مکانیسم ماشه: قدرت و محدودیت‌ها
در مرکز این ماجرا، یک ابزار حقوقی قدرتمند قرار دارد. قطعنامه ۲۲۳۱، که برجام را در سال ۲۰۱۵ تدوین کرد، به هر دولت مشارکت‌کننده اجازه می‌دهد که ایران را به «عدم پایبندی قابل‌توجه» متهم کند. پس از چنین اعلامی، ارجاع به شورای امنیت، شمارش معکوس ۳۰ روزهای را آغاز می‌کند: مگر اینکه اعضا قطعنامه جدیدی برای تأیید ادامه لغو تحریم‌ها تصویب کنند، تمام تحریم‌های سازمان ملل که پیش‌تر تحت برجام لغو شده بودند، به طور خودکار بازمی‌گردند. این مکانیسم به‌طور موثری وتوهای احتمالی روسیه یا چین را دور می‌زند.
در صورت فعال‌سازی، مکانیسم ماشه ۶ قطعنامه پیشین (۲۰۱۰-۲۰۰۶) را احیا می‌کند که شامل تحریم تسلیحاتی، ممنوعیت فعالیت‌های مرتبط با موشک‌های بالستیک و محدودیت‌های گسترده مالی است.
حتی اگر اجرا به دلیل بی‌توجهی احتمالی چین و روسیه به برخی قوانین ناهماهنگ باشد، اثرات نمادین و روانی محکومیت سازمان ملل قابل‌توجه خواهد بود.
با این حال، اثرات «نمادین» ممکن است به مراتب برجسته‌تر از اثرات مادی باشد، به‌ویژه با توجه به شکاف‌های ساختاری در اجرا، به‌خصوص از سوی ایالات متحده. این شکاف‌ها به ایران امکان داده تا صادرات قابل‌توجه نفت به چین را حفظ کند و جریان‌های درآمدی حیاتی را علی‌رغم تحریم‌های اسمی ادامه دهد.
داده‌های اخیر تایید می‌کنند که صادرات نفت خام ایران به چین در ژوئن ۲۰۲۵ به رکورد ۱.۸ میلیون بشکه در روز رسید، که عمدتا با تخفیف‌های قابل‌توجه به پالایشگاه‌های کوچک چینی فروخته شده و آنها را به دور زدن محدودیت‌های رسمی تشویق کرده است. واشنگتن بارها اولویت‌های اجرایی را روی کاغذ اعلام کرده اما اقدامات عملی محدودی انجام داده است. در ژوئن ۲۰۲۵، مقامات آمریکایی روشن کردند که با وجود فعالیت‌های اجرایی برجسته، هزینه‌های معناداری بر چین یا عراق برای ادامه تجارت با ایران تحمیل نکرده‌اند.
مسابقه اروپا با زمان
اعلامیه گروه E3 ماه سپتامبر را به‌عنوان پنجره‌ای حیاتی برای اقدام مشخص کرده است. ۲ ضرب‌الاجل این تصمیم را هدایت می‌کنند. نخست، پنجره مکانیسم ماشه در قطعنامه ۲۲۳۱ در ۱۸ اکتبر بسته می‌شود و پس از آن، هر تلاشی برای اعمال مجدد تحریم‌ها نیازمند رای‌گیری جدید در شورای امنیت خواهد بود که در معرض وتوی مسکو یا پکن قرار دارد. دوم، کشورهای اروپایی ماه سپتامبر را به‌عنوان زمان مناسب رویه‌ای می‌بینند، زیرا کره جنوبی ریاست شورای امنیت را بر عهده دارد و محیطی بی‌طرف ارائه می‌دهد. تا اکتبر، روسیه ریاست را در دست خواهد گرفت و هرگونه اقدام بعدی را پیچیده‌تر خواهد کرد. بنابراین، جلسات ژنو از دوم سپتامبر به بعد به‌عنوان آخرین فرصت عملی اروپا برای یافتن راه‌حلی دیپلماتیک پیش از اجتناب‌ناپذیر شدن مکانیسم ماشه تلقی می‌شود.
این جدول زمانی، نشست دوم سپتامبر ژنو را به فرصتی بالقوه برای آخرین راه‌حل دیپلماتیک پیش از اجبار اروپا به اقدام تبدیل کرده است. گروه بین‌المللی بحران خاطرنشان می‌کند که گروه E3 پیشنهاد تمدید یک‌باره ۶ ماهه مهلت مکانیسم ماشه را در صورت تحقق شرایطی مانند بازگرداندن نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و پاسخگویی به ذخایر اورانیوم غنی‌شده ارائه کرده بود، اما تهران این پیشنهاد را رد کرد. اگرچه گزارش شده که کشورهای E3 همچنان به تاخیرهای محدود و مشروط متمایل هستند، اعلام عمومی فعال‌سازی مکانیسم ماشه نشان می‌دهد که اروپا آماده است تا اجرا را بر صبر ترجیح دهد.
بحران‌های چندگانه
ایران در استفاده از بانکداری سایه، برچسب‌های حمل‌ونقل واسطه‌ای و تجارت تهاتری منطقه‌ای برای دور زدن محدودیت‌های غربی بسیار ماهر شده و میلیاردها دلار صادرات نفت و پتروشیمی، عمدتا به چین، را پنهان کرده است. ارقام رسمی ممکن است مقیاس واقعی این جریان‌ها را دست‌کم بگیرند و این نقد را تایید کنند که ایران می‌تواند تحریم‌های ضعیف اجرا شده را تحمل کند و با زور، مخالفت‌ها را خاموش نگه دارد. در همین حال، بیانیه‌های وزارت خزانه‌داری ایالات متحده از تلاش‌های جدید برای ردیابی این «ناوگان تاریک» خبر می‌دهند، اگرچه موانع اجرایی همچنان جدی هستند.
از نظر خارجی، ایران از طریق واردات نفت چین، که تاثیر تحریم‌های غربی را کاهش می‌دهد، دوام می‌آورد. این واقعیت به این معناست که تاثیر مادی مکانیسم ماشه ممکن است محدود باشد.
اما سوال عمیق‌تر این نیست که چه تحریم‌هایی روی کاغذ وجود دارند، بلکه این است که آیا این تحریم‌ها به‌طور معنادار اجرا خواهند شد و آیا تهران همچنان فشار واقعی برای تغییر مسیر خود احساس می‌کند. این موضوع اروپا را به قلب معضل خود می‌رساند.
معضل اجرا
حتی اگر مکانیسم ماشه تمام وزن تحریم‌های گذشته سازمان ملل را احیا کند، تاثیر عملی آن اصلا تضمین‌شده نیست. اجرا مدت‌هاست که ناهماهنگ بوده است: خود ایالات متحده صادرات حدود ۱.۵ میلیون بشکه در روز ایران به چین را تحمل کرده و هیچ اقدام معناداری علیه ادامه واردات گاز و برق ایران توسط عراق انجام نداده است. این سابقه، تردید ایجاد می‌کند که اقدام اروپا به فشاری کاملا موثر تبدیل شود.
تهران، از سوی دیگر، در تحمل تحریم‌ها روز به روز ماهرتر شده است. اتکا به خریدهای چین، کانال‌های مالی موازی و تجارت تهاتری منطقه‌ای، محدودیت‌های غربی را خنثی کرده است.
این تبادل پیام تاکید می‌کند که رهبری ایران دیگر انتظار ندارد تحریم‌ها به‌طور سختگیرانه اجرا شوند و معتقد است سختی‌ها قابل تحمل است
اگر تحریم‌ها به‌طور جدی اجرا نشوند، آنها احتمالا محاسبه می‌کنند که ایران می‌تواند محاصره اقتصادی را تحمل کند و از دادن امتیازات اجتناب ورزد. این منطق، تندروها را تقویت می‌کند که استدلال کنند تسلیم شدن تحت فشار، تنها غرب را جسورتر خواهد کرد. همچنین توضیح می‌دهد که چرا مقامات ایرانی به ژست‌های تهاجمی ادامه می‌دهند و به جای رفتار یک دولت شکست‌خورده، اعتماد به نفس نشان می‌دهند.
در این معنا، اثربخشی مکانیسم ماشه کمتر به بازگرداندن حقوقی تحریم‌ها وابسته است و بیشتر به توانایی اروپا — همراه با واشنگتن — برای اجرای معتبر آنها بستگی دارد، آزمونی که تعیین خواهد کرد آیا تهران این گام را به‌عنوان تهدیدی واقعی می‌بیند یا صرفا نمادین.
مناقشات حقوقی و بن‌بست‌های ژئوپلیتیکی
ایران بدون استدلال نیست. از دیدگاه تهران، اعتبار اروپا زمانی از بین رفت که ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ به‌طور یک‌جانبه از برجام خارج شد و اروپا را ناتوان از ارائه تخفیف‌های اقتصادی وعده‌داده‌شده گذاشت. از این رو، مقامات ایرانی ادعا می‌کنند که اروپایی‌ها اکنون تنها «چماق» مکانیسم ماشه را دارند، در حالی که «هویج‌ها» — لغو تحریم‌ها و تضمین‌های امنیتی — در دست واشنگتن است. تهران، که آگاه است تحریم‌ها ممکن است به‌صورت ناهماهنگ اعمال شوند، بدون شک این موضوع را در پاسخ خود لحاظ می‌کند.
روسیه، از سوی دیگر، پیش‌نویس قطعنامه‌ای را برای تمدید مهلت‌ها به مدت ۶ ماه در صورت نشان دادن حرکت ایران به سوی پایبندی جزئی پیشنهاد کرده است، با امید به محافظت از متحد خود در حالی که وحدت غربی را تضعیف می‌کند. اما طراحی خودکار مکانیسم ماشه، مسکو را تنها قادر به تاخیر، و نه جلوگیری از فرآیند می‌کند.
یافتن راه‌حل در بن‌بست: یک خروجی ممکن
یک راه‌حل محدود از طریق گام‌های تدریجی به جای اصرار بر پایبندی کامل و فوری هنوز وجود دارد. به‌جای درخواست شفافیت کامل که در تهران از نظر سیاسی غیرممکن است، اروپا می‌تواند یک نقشه راه مرحله‌ای پیشنهاد کند. در این روش، ایران گام‌های کوچک و قابل‌برگشتی برای بازگرداندن نظارت محدود آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برمی‌دارد، در حالی که گروه E3 از شورای امنیت برای کسب زمان و هماهنگی با واشنگتن استفاده می‌کند. موضوع حساس ذخایر اورانیوم ۶۰ درصدی ایران به مراحل بعدی موکول می‌شود تا اهرم مذاکره برای هر دو طرف حفظ شود و این واقعیت که اجرای فوری تحریم‌ها ممکن است کامل نباشد، در نظر گرفته شود.
نقشه راه مرحله‌ای، چالش‌های اصلی شناسایی‌شده در معضل اجرا را منعکس می‌کند: تعادل بین تقاضای ایران برای تضمین‌های ایالات متحده، نیاز اروپا به راستی‌آزمایی و قدرت اجباری محدود تحریم‌های مکانیسم ماشه. بدون چنین مصالحه‌ای، محتمل‌ترین نتیجه، برخورد است، با تحریم‌هایی که تهران را به خروج از ان‌پی‌تی (NPT) نزدیک‌تر می‌کند و حتی چارچوب شکننده منع گسترش تسلیحات را که باقی مانده، از بین می‌برد.
اهرم یا دیپلماسی؟
با فعال شدن رسمی مکانیسم ماشه، محاسبات تصمیم‌گیری از احتمال به اقدام تغییر کرده است. اروپا با یک معضل جدی مواجه است: اجرای تحریم‌ها و به خطر انداختن تحریک ایران به خروج از معاهده منع گسترش (NPT)، یا تلاش برای یک مهلت دیپلماتیک در آخرین لحظه، حتی در حالی که پنجره رویه‌ای برای اهرم یک‌جانبه در اکتبر بسته می‌شود.
هفته‌های پیش‌رو توانایی اروپا را برای تبدیل اقتدار حقوقی به اهرم واقعی در جهان آزمایش خواهد کرد. موفقیت نه‌تنها به فعال‌سازی مکانیسم ماشه، بلکه به اجرای معتبر آن در هماهنگی با واشنگتن، مدیریت بن‌بست‌های ژئوپلیتیکی و مهار تهران بستگی دارد. اینکه آیا شرط‌بندی اروپا موفق می‌شود — یا دیپلماسی هنوز می‌تواند از رویارویی کامل جلوگیری کند — هم آینده منع گسترش تسلیحات و هم اعتبار اروپا به‌عنوان یک بازیگر استراتژیک را تعیین خواهد کرد.
