خط آهن ترکیه نخجوان؛ زنگزور اقتصادی یا تریپ آمریکایی؟
همشهری آنلاین – گروه سیاسی: ترکیه اخیرا کار ساخت یک خط راه‌آهن از استان قارص در شمال شرق ترکیه به سمت نخجوان آذربایجان را آغاز کرده است؛ اقدامی در راستای بهره‌برداری از توافق صلحی که ۱۷ مرداد امسال با میانجی‌گری آمریکا میان آذربایجان و ارمنستان امضا شد.
یک مقام ترکیه‌ای در شبکه اجتماعی ایکس اعلام کرد که «کریدور زنگزور» در عرض ۳۰ سال ۳.۶ میلیارد دلار درآمد خواهد داشت و سرنوشت منطقه را تغییر خواهد داد. عبدالقادر اورال اوغلو وزیر حمل و نقل و زیرساخت ترکیه افزود که مسیر استراتژیک «کریدور زنگزور» پس از اتمام به کوتاه‌ترین مسیر به جهان ترک، جمهوری‌های ترک و خاور دور تبدیل خواهد شد.
با پیش‌بینی ۳۰ ساله، این پروژه ۱۴۷.۶ میلیارد لیر ترکیه (حدود ۳.۶ میلیارد دلار آمریکا) سود خواهد داشت و ظرفیت حمل بار آن ۱۵ میلیون تن خواهد بود.
او نوشت: «ما خط آهن قارص-ایغدیر-آرالیک-دیل‌اوجو را نه تنها به عنوان یک خط حمل و نقل، بلکه همزمان به عنوان یک سرمایه‌گذاری استراتژیک که سرنوشت منطقه را تغییر خواهد داد، در نظر می‌گیریم.»
اعلامیه مشترک که ۸ آگوست در کاخ سفید توسط رهبران ارمنستان و آذربایجان امضا شد، همراه با توافق مربوط به ساخت مسیر جدیدی با عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» (TRIPP)، می‌تواند نقطه عطفی در تاریخ قفقاز و کریدور میانی باشد. این مسیر جایگزین «کریدور زنگزور» خواهد شد و از خاک ارمنستان، آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان و سپس به ترکیه متصل می‌کند. پس از تکمیل، این کریدور امکان انتقال مستقیم بار و مسافر از باکو در ساحل دریای خزر (که بحث ساخت بندر جدیدی در جنوب باکو برای پشتیبانی از این مسیر نیز مطرح است) به شبکه‌های حمل‌ونقل ترکیه و از آنجا به اروپا و جهان را فراهم می‌سازد.
با وجود اهمیت این اعلام، هنوز راه درازی تا تحقق کامل آن باقی است. آذربایجان اعلام کرده آماده امضای توافق نهایی صلح است، اما این امر منوط به تغییر قانون اساسی ارمنستان و حذف ادعاهای ارضی علیه آذربایجان است. سخنگوی وزارت خارجه آذربایجان گفت: «آذربایجان آماده امضا در هر زمان است، به شرط آنکه ارمنستان تعهد بنیادی حذف ادعاهای ارضی خود علیه آذربایجان از قانون اساسی‌اش را عملی کند.»
پایگاه تحلیلی اینتلی‌نیوز مستقر در لندن نوشت: پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان اکنون باید این توافق را در داخل ارمنستان «به فروش برساند». این روند در آستانه انتخابات پارلمانی ژوئن ۲۰۲۶، که به‌واسطه اختلافات پاشینیان با کلیسا و یک الیگارش محلی می‌تواند دشوار باشد، حساس‌تر هم خواهد شد.
فضای سیاسی آمریکا نیز به‌گونه‌ای است که کسی مایل نیست در برابر ترامپ بایستد و یادآور شود که این توافق پیش‌تر و پیش از روی کار آمدن او نیز در آستانه امضا بود. علی‌اف و پاشینیان نخستین بار در دسامبر ۲۰۲۳ در حاشیه نشست COP28 امارات این موضوع را مطرح کردند و سپس در ۱۰ ژوئیه ۲۰۲۴ در ابوظبی متن توافق را تایید کردند. انتظار می‌رفت اعلامیه مشترک همان‌جا امضا شود، اما ترامپ رهبران ۲ کشور را متقاعد کرد که این کار در واشنگتن انجام شود.
بیشترین سود این توافق را ترکیه و آذربایجان خواهند برد. اردوغان مدت‌هاست برای گشایش یک مسیر مستقیم میان ترکیه و سواحل خزر (از طریق نخجوان و ارمنستان) تلاش کرده است تا:
مسیر حمل‌ونقل جدیدی از چین و آسیای میانه به مدیترانه ایجاد شود.
مسیر دوم برای کریدور انرژی سبز از آسیای میانه به جنوب اروپا فراهم گردد.
امکان انتقال گاز ترکمنستان به هاب گازی مورد نظر اردوغان در ترکیه فراهم شود.
ترکیه به‌طور نمادین به کشورهای عضو سازمان دولت‌های ترک متصل شود، بی‌آنکه مجبور به عبور از ارمنستان یا گرجستان مسیحی باشد (این کریدور به‌عنوان «مسیر عبور بی‌طرف» تلقی می‌شود).
الهام علی‌اف نیز در موقعیتی پرقدرت قرار گرفته است؛ چراکه اهمیت آذربایجان برای غرب روزبه‌روز بیشتر می‌شود. او توانست انتقادات شدید مربوط به حملات در قره‌باغ در سپتامبر ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ را دفع کند، زیرا آذربایجان برای اتحادیه اروپا هم تامین‌کننده گاز و هم مسیر ترانزیت حیاتی است. حتی تنش مستقیم با فرانسه نیز نسبتا سریع مدیریت شد. حال اگر کریدور تریپ ساخته شود، نقش آذربایجان در راهبرد غرب پررنگ‌تر خواهد شد.
بر اساس این توافق، آمریکا تحریم‌های موسوم به «متمم ۹۰۷» که در سال ۱۹۹۱ علیه آذربایجان اعمال شده بود را لغو کرد.
ارمنستان نیز در صورت اصلاح قانون اساسی منافع مهمی به دست خواهد آورد:
امکان برقراری روابط تجاری با ترکیه و دسترسی به بنادر مدیترانه‌ای و حریم هوایی آن.
آغاز تجارت با آذربایجان و دسترسی مستقیم به بنادر دریای خزر و مسیر جدیدی به روسیه.
کاهش وابستگی انحصاری به روسیه در تجارت و سرمایه‌گذاری.
کاهش ضرورت پیوستن به اتحادیه اروپا، زیرا تجارت و سرمایه‌گذاری منطقه‌ای رشد خواهد کرد.
ترکمنستان هم فرصت بزرگی خواهد یافت. با تحقق کریدور، اردوغان تلاش‌های خود برای جذب عشق‌آباد به سازمان دولت‌های ترک را تشدید خواهد کرد. ترکمنستان که در نشست ۲۰۲۳ سمرقند تا آستانه عضویت پیش رفت اما عقب‌نشینی کرد، اکنون مشتاق افزایش نقش بندر ترکمن‌باشی و یافتن مشتریان جدید برای گاز خود است. این کشور با وجود دارا بودن چهارمین یا پنجمین ذخایر بزرگ گاز جهان، تقریبا به‌طور کامل به چین وابسته است. کریدور تریپ و کاهش سطح آب در بخش شمالی خزر، اهمیت بندر ترکمن‌باشی را افزایش می‌دهد.
ترکمنستان مجوز ساخت خط لوله گاز ترانس‌خزر (بر اساس توافق ۲۰۱۸ خزر) را دارد. آذربایجان تمایلی به آن ندارد، چون خود ظرفیت کافی برای صادرات گاز به اروپا دارد. اما کریدور تریپ می‌تواند امکان ساخت خط لوله در بخش جنوبی خزر و اتصال مستقیم به ترکیه را فراهم کند؛ خطی که مدت‌هاست اردوغان آن را برای تقویت جایگاه راهبردی ترکیه در برابر اروپا تبلیغ می‌کند.
روسیه نگران اما سرگرم است. وزارت خارجه روسیه در واکنش نخست از این توافق به‌عنوان «گامی مهم به سوی صلح پایدار منطقه‌ای» استقبال کرد، اما نسبت به مداخله خارجی نزدیک مرزهایش هشدار داد و یادآور شد که حضور آمریکا در خاورمیانه همواره «به شکلی نامطلوب پایان یافته است». همچنین باید یادآور شد که نیروهای مرزبانی روسیه بر اساس توافق سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) در مرز ارمنستان – آذربایجان حضور دارند (البته قره‌باغ هرگز جزو توافق دفاعی CSTO نبود، چراکه رسما بخشی از خاک ارمنستان محسوب نمی‌شد).
ایران نیز بازیگر کلیدی خواهد بود. ایران با ارمنستان در مرز کریدور زنگزور همسایه است، از ارمنستان برق وارد می‌کند و گاز صادر می‌کند. تهران بارها نسبت به هرگونه تهدید به اختلال در این تجارت یا نظامی‌سازی مرز هشدار داده است. وزارت خارجه ایران در واکنش به اعلامیه مشترک، ضمن استقبال از آن، تاکید کرد نگرانی‌های اصلی تهران درباره حاکمیت ارمنستان و دسترسی ایران به این کشور رعایت شده است. اما علی‌اکبر ولایتی، مشاور عالی رهبر انقلاب، موضع تندی گرفت و گفت: «این کریدور ملک ترامپ نخواهد شد، بلکه گورستانی برای مزدوران ترامپ خواهد بود.»
در حال حاضر، ۲ طرف صرفا یک اعلامیه مشترک غیرالزام‌آور امضا کرده‌اند. هنوز مسائل بسیاری باقی است؛ از جمله تعیین مرزها، شناسایی دیپلماتیک و تدوین دقیق شرایط کریدور تریپ. ارمنستان تاکید دارد که هیچ بخشی از حاکمیت یا سرزمین خود را واگذار نمی‌کند. بنابراین، متن نهایی توافق‌ها و نحوه اجرای آن نیازمند ظرافت و دقت بسیار خواهد بود.
