ریشه بحران آب در ایران
۱۴:۳۲ – ۰۵ شهريور ۱۴۰۴
باشگاه خبرنگاران جوان – حسین رضوانی پژوهشگر و کارشناس آب و محیط‌زیست با اشاره به آمار‌های موجود گفت: در مجموع، سالانه حدود ۱۰۰ میلیارد مترمکعب آب در کشور تولید می‌شود که می‌توان برای آن برنامه‌ریزی کرد، اما در ۱۰ سال اخیر تغییرات قابل‌توجهی در این حوزه رخ داده است؛ از جمله کاهش ۱۱ درصدی بارش‌ها، افزایش یک درجه‌ای دمای هوا، کاهش ۴۴ درصدی روان‌آب‌ها و همچنین کاهش ۸ درصدی ورودی سدها. از سوی دیگر، منابع آب زیرزمینی به دلیل فشار بیش‌ازحد در بخش‌های کشاورزی و شهری با چالش‌های جدی مواجه شده و بخشی از این منابع عملاً از دست رفته است.
رضوانی در ادامه درباره تبعات این بحران توضیح داد: یکی از اولین پیامد‌های مهم این شرایط، افزایش ریزگرد‌ها بوده است. برای نمونه، در شهر اهواز ناگهان با انباشت ریزگرد‌ها مواجه شدیم؛ ریزگرد‌هایی که ترکیبی از ذرات خاکی و رس هستند. این مسئله در سیستان و بخش‌هایی از اصفهان نیز رخ داده است. پیامد دوم این بحران، مهاجرت بخشی از جمعیت شهر‌های درگیر کم‌آبی و ریزگرد به مناطق دیگر بوده است؛ به‌گونه‌ای که برخی از آنها به سمت تهران و استان گلستان کوچ کرده‌اند. این موضوع تبعات اجتماعی گسترده‌ای ایجاد کرده است.
او تأکید کرد: ما در حوزه آب یک اصل مهم داریم؛ آب فقط یک مسئله فنی نیست که با ساخت سد، حفر چاه یا اجرای طرح‌های آبخیزداری حل شود. آب یک موضوع میان‌رشته‌ای است و ابعاد آن به جامعه‌شناسی، سیاست، اقتصاد، کشاورزی و صنعت گره خورده است. بنابراین، برای حل بحران آب باید همزمان به ابعاد اقلیمی و اجتماعی-اقتصادی آن توجه شود.
رضوانی افزود: در کشور ما دو چالش اصلی وجود دارد: نخست، تغییر اقلیم و گرمایش زمین و دوم، پیچیدگی و درهم‌تنیدگی ابعاد مسئله آب با موضوعات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حتی روابط بین‌الملل. برای نمونه، در بررسی بحران آب سیستان نمی‌توان نقش افغانستان را نادیده گرفت و باید دیپلماسی آب و مذاکرات منطقه‌ای را جدی گرفت. در مقابل، بحران آب در تهران جنس متفاوتی دارد و نیازمند راهکار‌های اختصاصی است.
این پژوهشگر در ادامه با اشاره به تجربه موفق برخی کشور‌ها افزود: کشور‌هایی مانند هلند برای مدیریت بحران آب، سرمایه‌گذاری بلندمدت بر نیروی انسانی را در دستور کار قرار داده‌اند. هلند در طول ۶۰ سال گذشته بر تربیت نخبگان در حوزه آب تمرکز کرده و تنها در ۲۰ سال اخیر ۲۸ هزار متخصص حوزه آب را آموزش داده است که امروز بسیاری از آنها در سطح بین‌المللی فعال هستند. ما نیز برای مدیریت بحران کنونی، علاوه بر متخصصان موجود، نیازمند تربیت نیروی انسانی بیشتری هستیم که با ابعاد فنی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مسئله آشنا باشند.
رضوانی در بخشی از این گفت‌و‌گو به نقش مصرف خانگی در بحران آب اشاره کرد و گفت: حدود ۹ میلیارد مترمکعب، معادل ۱۰ درصد برداشت کل آب کشور، مربوط به مصارف خانگی است. از این مقدار، حدود ۵۰۰ تا ۷۰۰ میلیون مترمکعب در کولر‌های آبی مصرف می‌شود که این میزان ۷ تا ۸ درصد از کل مصرف خانگی را تشکیل می‌دهد. یک جهش فناوری در حوزه تجهیزات سرمایشی می‌تواند به کاهش قابل‌توجه این میزان مصرف منجر شود. در حال حاضر، شرکت‌ها و دانش‌بنیان‌های فعال در این حوزه وجود دارند، اما ظرفیت برای فعالیت‌های نوآورانه همچنان بالاست.
این کارشناس با اشاره به مصرف بالای آب در بخش کشاورزی اظهار کرد: حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد کل منابع آبی کشور در بخش کشاورزی استفاده می‌شود، در حالی که حدود ۱۰ درصد معادل ۹ میلیارد متر مکعب به مصارف خانگی در کشور اختصاص دارد که بعضی به اشتباه آن را ۳ درصد عنوان می‌کنند. فناوری‌های نوین آبیاری و بهینه‌سازی الگو‌های کشت می‌توانند نقش مهمی در کاهش تنش آبی کشور ایفا کنند.
این پژوهشگر، وجود چاه‌های غیرمجاز را از دیگر چالش‌های مهم مدیریت منابع آبی کشور دانست و گفت: حدود ۵۰ درصد چاه‌های موجود در کشور غیرمجاز هستند و برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی موجب فرونشست زمین و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی می‌شود. این مشکل تنها با تنبیه و مجازات قابل‌حل نیست، بلکه نیازمند فرهنگ‌سازی گسترده است. زمانی می‌توان این مسئله را کنترل کرد که ارزش آب، هم از نظر اجتماعی و فرهنگی و هم از نظر اقتصادی برای مردم تبیین شود.
رضوانی با اشاره به نقش مهم رسانه‌ها تأکید کرد: من سه سال بر روی یک پژوهش درباره مدیریت منابع آبی کار کردم. نتایج این تحقیق نشان داد که رسانه‌ها سومین عامل مؤثر در مدیریت بحران آب هستند و می‌توانند نقشی تعیین‌کننده در فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی داشته باشند.
رضوانی در پایان بر ضرورت سرمایه‌گذاری در تربیت نیروی متخصص میان‌رشته‌ای در حوزه مدیریت منابع آب تأکید کرد و گفت: برای حل بحران آب، به متخصصانی نیاز داریم که علاوه بر دانش فنی، به ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فناوری این مسئله تسلط داشته باشند. تجربه کشور‌هایی مانند هلند نشان می‌دهد که توسعه پایدار در مدیریت منابع آبی تنها با سرمایه‌گذاری بلندمدت در نیروی انسانی متخصص امکان‌پذیر است.
گفتنی است برنامه «مثبت آموزش» شنبه تا پنجشنبه ساعت ۱۷ از شبکه آموزش سیما پخش می‌شود.
