فعالیت‌های «جایکا» در عربستان سعودی؛ نفوذ برای نفت؟
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن (جایکا)، به عنوان بازوی اصلی کمک‌های توسعه‌ای ژاپن، از دهه 1970 همکاری با عربستان سعودی را آغاز کرده و تا سال 2025 بر پروژه‌های مشترک در زمینه‌های بشردوستانه، انرژی و محیط زیست تمرکز داشته است. این همکاری‌ها ظاهراً بر ظرفیت‌سازی و کمک‌های فنی تأکید دارند، اما منتقدان آن را بخشی از استراتژی ژئوپلیتیک ژاپن برای نفوذ در غرب آسیا و رقابت با قدرت‌هایی مانند چین می‌دانند.
در حالی که عربستان با چالش‌هایی مانند تنوع‌بخشی اقتصاد (چشم‌انداز 2030)، مدیریت منابع آب و تعهدات زیست‌محیطی روبرو است، فعالیت‌های جایکا در این کشور موقعیت ژاپن را در بازار انرژی و مسیرهای تجاری منطقه‌ای تقویت می‌نماید.
زمینه تاریخی و اهداف ظاهری جایکا در عربستان سعودی
همکاری ژاپن و عربستان سعودی از دهه 1970، با تمرکز بر انرژی آغاز شد، زمانی که عربستان به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت به ژاپن ظاهر شد. جایکا از سال 1980 وارد عرصه شد و با شروع روابط رسمی، فعالیت‌ها را به همکاری‌های فنی، آموزشی و بشردوستانه گسترش داد. البته عربستان سعودی به عنوان یک کشور ثروتمند، دریافت‌کننده مستقیم وام‌های ODA نیست، اما جایکا از طریق توافق‌های دوجانبه و برنامه‌های مشترک، فعالیت می‌کند و بر کمک‌های فنی تمرکز دارد.
این فعالیت‌ها، که اغلب با سازمان ملل و صندوق سعودی برای توسعه (SFD) هماهنگ است، بر بخش‌های انرژی، محیط زیست و بشردوستانه تمرکز دارد و ظاهراً با اهداف توسعه پایدار (SDGs) همخوانی دارد. با این حال، ساختار جایکا، که زیر نظر وزارت خارجه ژاپن عمل می‌کند، تضادهایی ایجاد کرده است. برخلاف آژانس‌های مستقل مانند USAID، جایکا اولویت را به “کیفیت زیرساخت” می‌دهد، که منتقدان آن را ابزاری برای صادرات فناوری ژاپنی می‌دانند. در عربستان، که اقتصادش به نفت وابسته است و با کمبود آب روبروست، جایکا از پروژه‌های مشترک برای نفوذ استفاده می‌کند، اما این فعالیت‌ها اغلب به نفع شرکت‌های ژاپنی تمام می‌شوند و توسعه بومی را نادیده می‌گیرند.
پروژه‌های کلیدی جایکا در عربستان سعودی
جایکا پروژه‌های متعددی در عربستان سعودی اجرا کرده که بر چالش‌های محلی تمرکز دارند، اما با فناوری ژاپنی ادغام شده‌اند. برجسته‌ترین آن‌ها عبارتند از:
1.توافق همکاری بشردوستانه با KSrelief (KSrelief-JICA Humanitarian Cooperation Agreement): در نوامبر 2024، جایکا و مرکز امداد و کمک‌های بشردوستانه ملک سلمان (KSrelief) توافق‌نامه‌ای برای همکاری در کمک‌های بشردوستانه امضا کردند. این توافق شامل برنامه‌های مشترک در کشورهای در حال توسعه مانند یمن و آفریقا است. پروژه فوق بر آموزش، مدیریت بلایا و کمک‌های فنی تمرکز دارد و بیش از 100 میلیون دلار ارزش دارد. جایکا فناوری‌های مدیریت بحران ژاپنی را معرفی کرده، که ظاهراً بهره‌وری کمک‌ها را افزایش می‌دهد.
2. پروژه متانول عربستان سعودی-ژاپن (Saudi Arabia-Japan Methanol Project): از دهه 1980، جایکا در پروژه مشترک تولید متانول در الجبیل حمایت کرده، که با شرکت Japan Saudi Arabia Methanol Co. (JSAMCO) اجرا شده و ظرفیت تولید سالانه 600 هزار تن دارد. این پروژه، با حمایت اولیه فنی جایکا، بخشی از همکاری انرژی است و تا 2025، به بهینه‌سازی فرآیندها کمک کرده و بیش از 500 شغل ایجاد کرده است.
3. پروژه همکاری زیست‌محیطی و کربن‌زدایی (Environmental Cooperation and Decarbonization Project): از سال2025، جایکا با عربستان در پروژه‌های شهر به شهر (City-to-City Collaboration) برای کاهش کربن همکاری کرده که شامل انتقال دانش ژاپنی برای شهرهای پایدار و عاری از کربن می شود. این پروژه، با تمرکز بر انرژی تجدیدپذیر، هدفگذاری کاهش انتشار کربن عربستان را در سر دارد و بخشی از تعهدات مندرج در توافق‌نامه اقلیمی پاریس است.علاوه بر این، جایکا در برنامه‌های ظرفیت‌سازی مانند اعزام داوطلبان (JICA Volunteers) برای آموزش در عربستان و همکاری با SFD برای پروژه‌های مشترک در کشورهای طرف ثالث مشارکت داشته، که بیش از 500 متخصص را آموزش داده است.
منافع پنهان ژاپن در همکاری‌های توسعه‌ای با عربستان سعودی
همکاری‌های آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن (JICA) با عربستان سعودی، فراتر از ظاهر کمک‌های فنی و آموزشی، ریشه در محاسبات ژئوپلیتیک و منافع بلندمدت توکیو دارد. ژاپن که بخش عمده‌ای از نفت خام خود – نزدیک به 40 درصد – را از عربستان تأمین می‌کند، ریاض را یکی از ستون‌های حیاتی امنیت انرژی خود می‌داند. از این‌رو، پروژه‌های توسعه‌ای جایکا در این کشور بیش از آنکه ماهیتی صرفاً بشردوستانه داشته باشند، در خدمت تثبیت موقعیت اقتصادی و فناورانه ژاپن در غرب آسیا است.
در ظاهر، این طرح‌ها به بهبود مدیریت منابع، انرژی‌های پاک و آموزش نیروی انسانی عربستان کمک می‌کنند، اما در عمل، مسیر نفوذ فناوری ژاپنی و دسترسی شرکت‌هایی چون Mitsubishi و Marubeni به بازارهای عربی را هموار می‌سازند. این روند، صادرات تجهیزات و دانش ژاپنی را افزایش داده و جایگاه توکیو را در زنجیره تأمین منطقه‌ای تقویت کرده است.
پشت صحنه این همکاری‌ها اما رقابتی آشکار با چین دیده می‌شود. پکن طی سال‌های اخیر با طرح «کمربند و جاده» نفوذ اقتصادی خود را در عربستان و خلیج فارس گسترش داده و ژاپن، برای حفظ جایگاهش، از ابزارهای نرم جایکا بهره می‌برد. این نهاد با امضای تفاهم‌نامه‌های فنی و آموزشی، عربستان را به همکاری‌های ژاپنی وابسته‌تر می‌کند و مانع از گرفتار شدن آن در چرخه وام‌ها و پروژه‌های چینی می‌شود.
از منظر ژئوپلیتیک نیز عربستان، به عنوان عضو گروه G20 و بازیگر کلیدی در بازار انرژی، برای امنیت ژاپن نقشی تعیین‌کننده دارد. جایکا با تمرکز بر پروژه‌های محیط‌زیستی، انرژی‌های تجدیدپذیر و مدیریت منابع آبی، به تقویت ثبات اقتصادی ریاض کمک می‌کند و در نتیجه، زنجیره تأمین ژاپن را در برابر بحران‌های منطقه‌ای بیمه می کند.
در کنار اهداف کلان ژئوپلیتیک، این همکاری‌ها فرصت‌های تجاری چشمگیری برای شرکت‌های ژاپنی فراهم آورده‌اند؛ از پروژه‌های انرژی و آموزش نیروی انسانی گرفته تا صادرات فناوری‌های صنعتی و محیط‌زیستی. به گفته برخی منتقدان، جایکا عملاً به بازوی «دیپلماسی اقتصادی» ژاپن تبدیل شده است – ابزاری که توسعه را به پوششی برای نفوذ نرم و تثبیت منافع راهبردی بدل می‌کند.
در نهایت، اگرچه همکاری‌هایی نظیر پروژه‌های مشترک با مرکز امدادرسانی KSrelief یا طرح‌های صنعتی در الجبیل به ظاهر با هدف توسعه پایدار اجرا می‌شوند، اما در واقع بیش از هر چیز در خدمت منافع ژاپن در حوزه انرژی، تجارت و رقابت ژئوپلیتیک با چین قرار دارند. تداوم این روند تا سال‌های آینده، وابستگی عربستان به فناوری و تخصص ژاپنی را افزایش خواهد داد.
جایکا با همکاری با عربستان به تامین منابع فعالیت‌های خود در کشورهای هدف می‌پردازد و امکان فعالیت بیشتری را برای خود ایجاد می‌کند و اهداف خود و بلوک غرب را با پول سعودی پیش می‌برد.
همان‌گونه که تجربه جایکا نشان می‌دهد، «توسعه» در دنیای امروز بیش از آنکه مفهومی صرفاً انسانی باشد، ابزاری برای تنظیم موازنه قدرت جهانی است – و کشورها باید با درایت، میان همکاری و وابستگی تمایز قائل شوند.
انتهای پیام/
