چرا ایران و چین جی‌پی‌اس آمریکا را کنار می‌گذارند؟ از جنگ ستارگان تا نفتکش‌ها!
همشهری آنلاین – گروه سیاسی: موسسه واشنگتن آمریکا در گزارشی نوشت: در اواخر سپتامبر ۲۰۲۵، چین میزبان پنجمین نشست همکاری بیدو (BeiDou Cooperation Forum) با کشورهای عرب بود. این نشست که از سال ۲۰۱۷ با مشارکت دانشمندان اتحادیه عرب و سازمان ملی فضایی چین (China National Space Administration) آغاز شد، با هدف افزایش سازگاری و استفاده از سیستم بیدو (BeiDou) برگزار می‌شود.
سیستم بیدو (BeiDou) یکی از چندین سامانه ناوبری ماهواره‌ای جهانی (GNSS) در جهان است. سایر این سامانه‌ها شامل سامانه موقعیت‌یابی جهانی آمریکا (GPS)، سامانه ناوبری ماهواره‌ای روسیه (GLONASS)، سامانه شبه-قطبی ژاپن (QZSS)، ناوبری با خوشه‌های ماهواره‌ای هند (NavIC) و سامانه گالیله اتحادیه اروپا (Galileo) هستند. این سیستم‌ها گرچه عمدتا برای اهداف دفاعی طراحی شده‌اند، کاربردهای مهم غیرنظامی نیز دارند؛ از جمله در کشاورزی، حمل و نقل دریایی، هوانوردی و دستگاه‌های مصرفی.
کشورهای خاورمیانه تمایل دارند سیستم‌های ماهواره‌ای خود را با این سامانه‌ها سازگار کنند تا از مزایای علمی و تجاری آن بهره‌مند شوند، و چین به عنوان فعال‌ترین حامی سیستم بیدو (BeiDou) در این منطقه شناخته می‌شود. این وضعیت ۲ پرسش کلیدی ایجاد می‌کند: پیامدهای نظامی آن چیست و ایالات متحده چگونه باید واکنش نشان دهد؟
چین پس از آغاز طرح ابتکار دفاع راهبردی آمریکا (Strategic Defense Initiative) معروف به «جنگ ستارگان» (Star Wars) در سال ۱۹۸۳، کار روی بیدو (BeiDou) را آغاز کرد. اگرچه در آن زمان از نظر فناوری و اقتصاد عقب بود، اما پروژه را اولویت خود در دوره ۱۹۸۶ تا ۲۰۰۰ قرار داد و تا سال ۱۹۸۹ موفق به تکمیل آزمایش امکان‌سنجی شد. نگرانی اصلی چینی‌ها وابستگی به سامانه موقعیت‌یابی جهانی آمریکا (GPS) بود که تنها سیستم مشابه آن زمان به شمار می‌رفت.
حادثه یینه (Yinhe) در سال ۱۹۹۳ نشان داد که وابستگی به جی‌پی‌اس آمریکا می‌تواند ریسک‌های جدی ایجاد کند. در این حادثه، آمریکا ادعا کرد یک کشتی تجاری چینی مواد شیمیایی به ایران منتقل می‌کند و سیگنال‌های جی‌پی‌اس کشتی را مختل کرد. چین مجبور شد کشتی را به بندری در عربستان هدایت کند تا بازرسی انجام شود و هیچ مدرکی مبنی بر حمل سلاح شیمیایی یافت نشد. این تجربه نقش مهمی در انگیزه چین برای توسعه سامانه ناوبری ماهواره‌ای خود (GNSS) داشت.
حادثه دیگر در جریان بحران تنگه تایوان ۱۹۹۶–۱۹۹۵ رخ داد، زمانی که رئیس‌جمهور وقت تایوان، لی تنگ هویی، به آمریکا سفر و سخنرانی درباره کشور مستقل خود ارائه داد. در پاسخ، چین تمرین‌های نظامی در دریای چین شرقی انجام داد، اما به دلیل اختلال موقت جی‌پی‌اس، ۲ موشک خود را از دست داد. یک مقام ارشد نظامی این لحظه را «تحقیر فراموش‌نشدنی» خواند که تلاش‌های چین برای ساخت سامانه مستقل ماهواره‌ای را برانگیخت.
فازهای مختلف پرتاب ماهواره‌های بیدو (BeiDou) در سال‌های ۲۰۰۳، ۲۰۱۲ و ۲۰۲۰ تکمیل شد و اکنون این سیستم به طور کامل عملیاتی است و از نظر فناوری از دیگر سامانه‌های جهانی پیشرفته‌تر است.
نشست همکاری بیدو (BeiDou Cooperation Forum) در سپتامبر ۲۰۲۵ نشان داد که خاورمیانه پس از جنوب‌شرقی آسیا مهم‌ترین هدف چین برای توسعه استفاده از بیدو است. کشورهای مهمی مانند عربستان، امارات، بحرین و ترکیه هم دارای آژانس‌های فضایی هستند و هم منابع مالی لازم برای اجرای برنامه‌های فضایی خود را دارند، اما برای خرید تجهیزات و خدمات به کشورهای دیگر مانند چین و آمریکا وابسته‌اند. چین همچنین به همکاری با کشورهای کمتر ثروتمند خاورمیانه علاقه‌مند است و اولین ایستگاه زمینی خارج از چین برای بیدو (BeiDou) در تونس در سال ۲۰۱۸ تاسیس شد.
حادثه یینه همچنین اهمیت تجهیز کشتی‌های نفت و گاز به سامانه‌های ناوبری قابل اعتماد را برای چین روشن کرد، زیرا این کشور حدود ۷۴ درصد نفت خود را از خارج، عمدتا از خاورمیانه تامین می‌کند. سیستم‌های موقعیت‌یابی، ناوبری و زمان‌بندی (PNT) که به جی‌ان‌اس‌اس (GNSS) وابسته‌اند، به سمت استفاده از گیرنده‌های چندسیستمی (multi-constellation) در حال حرکت هستند تا بتوانند در صورت از دسترس خارج شدن یک سیستم، بهترین داده‌ها را دریافت کنند. این وضعیت برای هواپیماهای تجاری، کشتی‌ها، تجهیزات علمی و تقریبا همه دستگاه‌های مصرفی صدق می‌کند. دانشمندان خاورمیانه نیز به دنبال این خواهند بود که سیستم‌هایشان با بیدو (BeiDou) و جی‌پی‌اس (GPS) و دیگر سامانه‌ها سازگار باشد.
یکی از پیامدهای این فناوری برای آمریکا این است که هیچ کشوری نمی‌تواند همان نفوذی را که آمریکا در دهه ۱۹۹۰ بر چین اعمال می‌کرد، اعمال کند. برخی کشورها ممکن است عملکرد جی‌پی‌اس خود را محدود کنند، مانند ایران پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل در ژوئن ۲۰۲۵، اما چنین اقدامی به‌طور کامل تعادل را به نفع بیدو تغییر نمی‌دهد. نگرانی واقعی آمریکا مربوط به تراشه‌ها و تجهیزات زمینی است که توان ارسال و دریافت سیگنال دارند؛ بیدو (BeiDou) می‌تواند پیام‌هایی تا هزار و ۲۰۰ کاراکتر دریافت کند و چین ممکن است چنین تراشه‌هایی را به دیگر کشورها یا دستگاه‌ها بفروشد تا قابلیت جمع‌آوری اطلاعات خود را افزایش دهد.
چین همچنین زیرساخت‌های زمینی در خاورمیانه ایجاد می‌کند تا شبکه بیدو را پشتیبانی کند و این به آن امکان دسترسی به داده‌های دقیق‌تر و مدیریت ماهواره‌ها بدون انتظار عبور از خاک چین را می‌دهد. کشورهای دیگر نیز در صورتی که ماهواره‌های خود را از طریق چین پرتاب کنند، برای نگهداری و تعمیر به دانشمندان و تکنسین‌های چینی وابسته خواهند بود.
با وجود پیشرفت‌های بیدو، چین هنوز از نظر تعداد دستگاه‌ها از آمریکا عقب است؛ حدود ۲ میلیارد دستگاه بیدو در جهان وجود دارد، در مقابل هفت میلیارد دستگاه جی‌پی‌اس فعال. آمریکا کمتر در نشست‌های منطقه‌ای مشارکت دارد و بیشتر بر همکاری‌های بین‌المللی علمی تمرکز کرده است. تمرکز اصلی آمریکا باید به ارتقای جی‌پی‌اس و رفع نیازهای فناورانه داخلی و شرکای بین‌المللی معطوف شود، اما می‌تواند با افزایش همکاری‌های منطقه‌ای و شبکه‌سازی علمی با دانشمندان خاورمیانه حضور خود را تقویت کند. چین با ارائه کامل فناوری‌های ماهواره‌ای خود به کشورهای خاورمیانه، موقعیت خود را تقویت می‌کند و رشد صنعت ماهواره‌ای خود را تضمین می‌کند و ایالات متحده نیز می‌تواند از همین مسیر پیروی کند. خاورمیانه همچنان نقطه کلیدی رقابت فضایی ۲ قدرت جهانی است.
