ایران در مسیر گذار به پارک‌های علم و فناوری نسل چهارم

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، در حالی که پارک‌های علم و فناوری در جهان به سمت نسخه‌های انسان‌محور و پایدار در قالب نسل پنجم حرکت می‌کنند، ایران نیز پس از سه دهه تجربه در توسعه اکوسیستم‌های دانش‌بنیان، اکنون در گذار از نسل سوم به نسل چهارم این ساختار قرار گرفته است؛ نسلی که بر پایه داده، هوشمندسازی و هم‌افزایی میان دانشگاه، صنعت و شرکت‌های دانش‌بنیان بنا شده است. این گذار نشان‌دهنده بلوغ نسبی اکوسیستم نوآوری ملی در مواجهه با روندهای جهانی و نیازهای توسعه‌ای داخلی است.

تحول جهانی پارک‌های علم و فناوری: پنج نسل نوآوری

پارک‌های علم و فناوری (Science and Technology Parks – STP) از دهه‌های 1980 میلادی به عنوان موتورهای توسعه منطقه‌ای و ملی ظهور کرده‌اند. تحول تاریخی این ساختارها، آن‌ها را از مجموعه‌های صرفاً فیزیکی به زیست‌بوم‌های پیچیده و شبکه‌ای تبدیل کرده است.

براساس گزارش‌های انجمن بین‌المللی پارک‌های علم (IASP) و تحلیل‌های منتشرشده توسط UNESCO Science Report (2021)، پارک‌های علم و فناوری جهان معمولاً در پنج نسل طبقه‌بندی می‌شوند که هر نسل نمایانگر تغییر پارادایم در مدیریت، هدف‌گذاری و تعامل با محیط اطراف است:

1. نسل اول (دهه 1980): تمرکز بر زیرساخت فیزیکی و همجواری دانشگاهی

نسل اول، که ریشه در ایده بنیادین جذب شرکت‌های High-Tech در نزدیکی مراکز تحقیقاتی پیشرو دارد، کاملاً زیرساخت‌محور بود. هدف اصلی، فراهم آوردن زمین، فضا و تأسیسات برای استقرار اولیه شرکت‌های فناور بود.

ویژگی‌های کلیدی: تأمین ملک، فراهم‌سازی امکانات اولیه (آب، برق، اینترنت)، انکوباتورهای اولیه.

مدل حاکمیت: رویکرد دولتی/دانشگاهی (Top-Down).

نمونه شاخص: سیلیکون ولی (تمرکز اولیه بر نزدیکی به استنفورد)، پارک کمبریج انگلستان.

2. نسل دوم (دهه 1990): ظهور مراکز رشد و تمرکز بر استارتاپ‌های علمی

با درک اینکه صرف فضا کافی نیست، نسل دوم بر ارائه خدمات حمایتی و توسعه ظرفیت‌های کارآفرینی متمرکز شد. مراکز رشد (Incubators) و شتاب‌دهنده‌ها (Accelerators) نقش محوری پیدا کردند.

ویژگی‌های کلیدی: حمایت‌های مدیریتی، خدمات حقوقی و مالی پایه، برنامه‌های منتورینگ غیررسمی.

معیار موفقیت: نرخ بقای شرکت‌ها پس از خروج از مرکز رشد.

3. نسل سوم (دهه 2000): شبکه‌سازی، جذب سرمایه و زنجیره ارزش

این نسل شاهد گذار از تمرکز بر شرکت‌های منفرد به تمرکز بر شبکه‌های فناوری بود. هدف، نه فقط ایجاد شرکت، بلکه پیوند دادن این شرکت‌ها به بازارهای بزرگتر و تأمین مالی تخصصی بود.

ویژگی‌های کلیدی: ایجاد شبکه‌های صنعتی، جذب فعال سرمایه‌گذاران خطرپذیر (VCs)، همکاری‌های فعال بین پارک‌ها، دانشگاه‌ها و سرمایه‌گذاران. ایجاد خوشه‌های فناوری تخصصی.

مفهوم محوری: زنجیره ارزش فناوری (Technology Value Chain).

4. نسل چهارم (2015–2022): هوشمندسازی، داده‌محوری و زیست‌بوم‌های نوآوری

نسل چهارم که جهان اکنون در میانه تثبیت آن قرار دارد، انقلاب صنعتی چهارم را در هسته خود جای داده است. این نسل، پارادایم سنتی را شکسته و بر مدیریت نوآوری مبتنی بر داده‌ها تأکید دارد.

ویژگی‌های کلیدی: استفاده از داده‌های کلان (Big Data)، هوش مصنوعی (AI) برای تحلیل فرصت‌های بازار و نیازسنجی فناورانه، دیجیتال‌سازی فرآیندهای مدیریتی، و پیوند دیجیتال میان ذینفعان (Digital Ecosystems).

نقش پارک: تبدیل شدن از یک مکان فیزیکی به یک پلتفرم دیجیتال هوشمند.

5. نسل پنجم (2023 به بعد): پارک‌های زندگی فناوری (Life-Science Parks)

آخرین تحولات نشان می‌دهد که حرکت به سمت نسل پنجم، تأکید را بر ابعاد اجتماعی و محیط زیستی معطوف کرده است. این پارک‌ها به دنبال ادغام کامل در بافت شهری و اجتماعی منطقه خود هستند.

ویژگی‌های کلیدی: تمرکز بر زیست‌پایداری (Sustainability)، عدالت اجتماعی، رفاه انسانی (Well-being)، و ایجاد تعامل مثبت با شهروندان محلی (Urban Integration).

هدف غایی: نوآوری برای حل مسائل بزرگ اجتماعی و اقلیمی.

مسیر ایران از زیرساخت تا اقتصاد هوشمند: تجربه سه دهه توسعه

تحول پارک‌های علم و فناوری در ایران همگام با روندهای جهانی، اما با تأخیر زمانی و انطباق با ساختارهای بومی پیش رفته است. مطابق گزارش «دبیرخانه شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف، 1402)»، تحول پارک‌های علم و فناوری در ایران را می‌توان به چهار بازه تاریخی کلیدی تقسیم کرد که به خوبی مراحل گذار را نشان می‌دهد:

– نسل اول در ایران (1372–1380): فاز زیرساخت‌سازی

با الهام از مدل‌های اولیه جهانی، این دوره با تصویب سیاست‌های تأسیس پارک‌ها آغاز شد. تأسیس پارک‌هایی مانند پارک علم و فناوری اصفهان و پارک علم و فناوری فارس نقطه عطف این دوره بود.

تمرکز: فراهم‌آوری اولیه زمین، ساختمان‌های اداری و تسهیلات فیزیکی برای استقرار شرکت‌های دارای مجوز علمی.

چالش اصلی: وابستگی شدید به بودجه دولتی و ضعف در جذب شرکت‌های با پتانسیل تجاری بالا.

– نسل دوم در ایران (1380–1390): توسعه مراکز رشد و کارآفرینی محلی

در این دهه، ضعف در حمایت‌های غیرفیزیکی آشکار شد. تمرکز سیاست‌ها به سمت ایجاد مراکز رشد فناوری (Technology Business Incubators) با محوریت دانشگاه‌ها معطوف شد.

ویژگی‌ها: راه‌اندازی ده‌ها مرکز رشد در سراسر کشور، تعریف فرآیندهای اولیه ارزیابی طرح‌ها، ترویج فرهنگ کارآفرینی دانشجویی.

ابزار اصلی: حمایت‌های دولتی هدفمند برای هزینه‌های جاری مراکز رشد.

– نسل سوم در ایران (1390–1400): شبکه‌سازی و ورود به بازار

پس از دهه 80، نیاز به تجاری‌سازی و اتصال به بازارهای ملی و منطقه‌ای پررنگ شد. این دوره شاهد رشد شرکت‌های دانش‌بنیان و ورود جدی‌تر سرمایه‌های خصوصی و خطرپذیر به زیست‌بوم بود.

تغییر پارادایم: از «تولید دانش» به «تولید محصول فناورانه» و صادرات خدمات فنی مهندسی.

نقش‌آفرینی: پارک‌ها شروع به ایجاد ساختارهای تخصصی برای جذب VCها و اجرای قراردادهای برون‌سپاری با صنایع بزرگ کردند.

– گذار به نسل چهارم در ایران (1400 تا امروز): هوشمندسازی و اکوسیستم داده‌محور

دولت سیزدهم و برنامه‌ریزی‌های جدید بر هوشمندسازی فرآیندها تأکید ویژه‌ای دارند. پارک‌های پیشرو در این زمینه، مانند پارک علم و فناوری خراسان رضوی (به دلیل پروژه‌های IoT و شهر هوشمند)، پارک فناوری پردیس تهران، ارومیه و البرز، در حال پیاده‌سازی زیرساخت‌های نسل چهارم هستند.

مؤلفه اصلی: ایجاد سامانه‌های یکپارچه رصد (Monitoring Systems) مبتنی بر داده‌های عملکردی شرکت‌ها، تحلیل شکاف‌های فناوری منطقه (Technology Gaps) و هدایت سرمایه‌گذاری‌ها بر اساس تحلیل‌های الگوریتمی.

هدف: هم‌افزایی از طریق داشبوردهای مدیریتی هوشمند.

افق آینده: نسل پنجم و الزامات زیست‌محیطی

جهت‌یابی به نسل پنجم، چالش‌های جدیدی را برای پارک‌های ایرانی تعریف می‌کند. بر اساس شاخص‌های بین‌المللی Global Science Park Ranking (IASP, 2024)، کشورهایی که به سرعت به سمت نسل پنجم حرکت کرده‌اند، تأکید ویژه‌ای بر پایداری زیست‌محیطی (Environmental Sustainability)، عدالت اجتماعی و تعامل نزدیک با شهر (Urban Integration) دارند.

این امر در ایران، الزاماتی را در پی دارد:

پارک‌های سبز: کاهش مصرف انرژی در زیرساخت‌های پارک‌ها و استقرار فناوری‌های انرژی‌های تجدیدپذیر. تدوین برنامه‌های «پارک‌های هوشمند سبز» در برخی استان‌ها (مانند فارس و کرمان) نشان‌دهنده آغاز این تحول است.

اقتصاد دایره‌ای (Circular Economy): ایجاد زیرساخت‌هایی برای بازیافت فناوری و مدیریت پسماند شرکت‌ها.

تعامل با شهر: پارک‌ها باید از دیوارهای جداکننده فاصله بگیرند و تبدیل به مراکز نوآوری باز (Open Innovation Hubs) شوند که خدمات و فضای خود را به عموم جامعه محلی ارائه دهند.

موفقیت در این گذار، وابستگی مستقیم به میزان سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال نسل چهارم و تغییر رویکرد مدیریتی از کنترل به تسهیل‌گری هوشمند دارد.

انتهای پیام/