جایکا و «دیپلماسی فاجعه»: ژاپن چگونه از مدیریت بلایا برای قدرتسازی در آسیا استفاده میکند؟
به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، آژانس همکاری بینالمللی ژاپن (JICA) امروز یکی از بازیگران کلیدی در حوزه کمکهای بشردوستانه و مدیریت بلایای طبیعی در سطح جهان به شمار میرود. این نهاد پس از سازمان دهی مجدد در سال 2008، تبدیل به بازوی اصلی اجرای کمکهای توسعهای رسمی ژاپن شد؛ کمکی که بنابر گزارش سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD)، در سال 2022 به بیش از 17.5 میلیارد دلار رسید و سهم قابل توجهی از آن به حوزه کاهش ریسک فاجعه (DRR)، واکنش اضطراری و بازسازی اختصاص یافت.
در نگاه اول، جایکا عمدتاً بهعنوان یک سازمان امدادرسان در بلایای طبیعی معرفی میشود؛ نهادی که تخصص ژاپن در مدیریت بحران را به کشورهای حادثهخیز منتقل میکند و در زلزلهها، سونامیها و طوفانها، به شکل مستقیم جان انسانها را نجات میدهد. اما مرور ادبیات علمی و تحلیلهای ژئوپولیتیکی نشان میدهد فعالیتهای جایکا – همانند بسیاری از نهادهای کمکرسان در جهان – استفاده از پوشش کمکهای بشردوستانه برای تحقق اهداف راهبردی است.
***
جایکا عملیات امدادی خود را عمدتاً از طریق “تیم امداد فجایع ژاپن” (Japan Disaster Relief Team ) که تحت قانون سال 1987 پایهگذاری شده، اجرا میکند. این تیمها شامل گروههای متخصص در جستوجو و نجات، پزشکی، ارزیابی خسارات و مهندسی هستند و در بحرانهای بزرگ با مشارکت نیروهای دفاع شخصی ژاپن (SDF) فعالیت میکنند.
براساس گزارش رسمی JICA، تا سال 2023 بیش از 160 تیم JDR به کشورهای مختلف اعزام شده و بیش از 600 محموله کمک اضطراری – از چادر و پتو تا تجهیزات تصفیه آب – ارسال شده است. نمونههای شناختهشدهای مانند امدادرسانی به زلزله نپال در سال 2015، زلزله اندونزی در سال 2006، سونامی اقیانوس هند 2004 و طوفان هایان در فیلیپین در سال 2013، نشان میدهد که جایکا توانسته نقش مؤثری در کاهش تلفات، ارائه خدمات پزشکی و ایجاد ظرفیت محلی برای مدیریت بحران ایفا کند.
حضور سریع تیمهای ژاپنی، انتقال تجربههای انباشتهشده این کشور از بحرانهای داخلی مانند زلزله 2011 توهوکو و اجرای برنامههای پایدار DRR، بخش مهمی از چهره بشردوستانه جایکا را شکل میدهد. با این حال، بررسی پژوهشهای روابط بینالملل و تحلیلهای سیاست خارجی ژاپن نشان میدهد که فعالیتهای جایکا همزمان با این نقش بشردوستانه، بخشی از «دیپلماسی فاجعه» (Disaster Diplomacy) ژاپن نیز محسوب می شوند. مفهومی که برخی تحلیلگران به آن پرداخته اند.
بر اساس این مطالعات، کمکهای جایکا بهویژه در جنوبشرقی آسیا غالباً در راستای اهداف راهبردی ژاپن قرار میگیرند؛ اهدافی که شامل افزایش نفوذ در منطقه، موازنهسازی در برابر گسترش نفوذ چین، تقویت اتحادهای امنیتی و اقتصادی و تثبیت نقش ژاپن در حکمرانی جهانی مدیریت بحران است. برای مثال، همکاریهای گسترده جایکا با اندونزی، فیلیپین و ویتنام – از ارائه سیستمهای هشدار سونامی و رادارهای هواشناسی تا برنامههای گسترده بازسازی – در شرایطی صورت میگیرد که رقابت ژاپن با چین در این کشورها شدت گرفته است.
در فیلیپین، کمکهای بعد از طوفان هایان بخشی از چارچوب گستردهتر همکاریهای امنیتی و اقتصادی ژاپن با دولت اندونزی محسوب میشد و در ویتنام، پروژههای جایکا در حوزه پیشبینی هواشناسی و تابآوری زیرساختی با همکاریهای انرژی و امنیت دریایی همزمان شده است.
از سوی دیگر، نقش ژاپن در رهبری قواعد جهانی کاهش ریسک فاجعه – از میزبانی «چارچوب هایوگو» در سال 2005 تا «چارچوب سندای» در سال 2015 – جایکا را در موقعیتی قرار داده است که بتواند استانداردهای بینالمللی DRR را تعیین و به کشورهای دیگر منتقل کند. این رهبری جهانی نهتنها جنبهای انساندوستانه دارد، بلکه بخشی از تلاش ژاپن برای تثبیت جایگاه بینالمللی خود و بازسازی تصویر تاریخیاش در آسیا نیز محسوب میشود.
به این ترتیب، پرسش اصلی این متن در مورد اینکه آیا جایکا یک سازمان صرفاً بشردوستانه است یا نهادی با نقش راهبردی –باید با نگاهی چندلایه پاسخ داد. شواهد نشان میدهد که فعالیتهای جایکا بدون تردید دارای اثرات انسانی و بشردوستانه واقعی هستند؛ جان هزاران نفر در عملیاتهای نجات نپال، اندونزی، فیلیپین و سایر کشورها با کمک تیمهای ژاپنی نجات یافته و ظرفیتهای مهمی برای مدیریت بحران در کشورهای حادثهخیز ایجاد شده است. با این حال، رویکرد راهبردی حول الگوی توزیع جغرافیایی کمکها، ماهیت پروژههای DRR، همکاری با دولتهای همسو با سیاست خارجی ژاپن و نقش جایکا در رقابت ژئواستراتژیک با چین نشان میدهد که این سازمان بخشی از دیپلماسی کلان توکیو در منطقه هند–آرام است.
در نهایت، ماهیت فعالیتهای جایکا را باید در ترکیب این دو بُعد دید: کمکهای بشردوستانهای که عمیقاً مؤثر و مبتنی بر تخصص هستند و همزمان سیاست خارجی ژاپن را تقویت میکنند. این دوگانگی منحصر به ژاپن نیست؛ بلکه ویژگی بسیاری از نهادهای کمکرسان ملی دیگر کشورها نیز محسوب می شود که در چارچوب رقابت قدرتها فعالیت میکنند.
انتهای پیام/
